Mirzo Ulug'bek rasadxonasi qanday topilgan?

Olim, odil g'olib himmatli podshoh Ulug'bek Ko'ragon… yulduzlar ilmida osmon qadar yuksalib bordi, maoniy ilmida qilni qirq yordi.

Davlatshoh SAMARQANDIY.

Sohibqiron Amir Temurning turklarga qarashli Mordin qal'asiga hujum qilishi arafasida (16.04.1394) uzoq Sultoniyadan hushxabar keldi: jumadil-avval oyi o'n to'qqizida, yakshanba kunida (22.03.1394) kenja farzandi Shohruh Mirzo o'g'il ko'rdi. Sohibqiron nabira ko'rganidan benihoya mamnun bo'lib, unga bo'ysunishni istamay qattiq qarshilik ko'rsatgan qal'ani butunlay harob qilish shashtidan qaytib, uning ahlining gunohlaridan kechdi.

Munajjim va donishmandlar Mirzo Ulug'bekning kelajagini shunday bashorat qildilar:

Nabirasi kelajagining porloq bo'lishiga umid qilgan bobosi Amir Temur uni eru ko'kka ishonmay, hali beshikda yotgan chaqaloqni Shirvon va Armanistonga qo'shin tortganida o'zi bilan birga olib ketdi. Yosh Ulug'bek bobosi bilan uning Hindiston yurishida, yetti yillik urushda qamrab olingan mamlakatlarda bo'ldi.

Suyukli enagasi Saroymulxonimning ham Ulug'bekka mehri bo'lakcha edi, u volidai muhtaramasi Gav-harshodbegimning o'rnini bilintirmay, bolani oq yuvib, oq taradi.

Birinchi muallimi va qissaxoni Hamza ibn Ali, uning o'z so'zi bilan aytganda, bir necha shahzoda bilan go'daklik va o'smirlikning nash'u namosini birga totdi.

Ulug'bek go'daklik chog'idan boshlab, hamma narsaga qiziqib qaray boshladi. Ayniqsa, tun kirishi bilan ko'kka tikilgancha osmonda turgan yulduzlarga hayratlanib boqar, hududsiz koinot sirlarini bilishni istardi. Uning bu qiziqishini sezgan Saroymulxonim va Hamza ibn Ali Ulug'bekka samo va yulduzlar bilan bog'liq hikoya hamda rivoyatlar so'zlab berishardi.

Ulug'bekning yoshiga yosh qo'shilgan sari uning bu qiziqishi kuchayib borib, ko'nglida ezgu niyatlar kurtak ota boshladi. Madrasada o'qishi davrida riyoziyot (matematika), ilmi nujum (astronomiya), handasa (geometriya) ilmlarini zo'r ishtiyoq bilan o'rganishga kirishdi. Qozizoda Rumiy, G'iyosiddin Jamshid Koshoniy kabi Amir Temur saroyida hizmat qilayotgan, ilm-fanning deyarli hamma sohalarini mukammal egallagan allomalardan dars oldi. Bobosi Amir Temur kutubxonasidagi kitoblarni mutolaa qildi. Natijada handasa, riyoziyot, ilmi nujum, tarix, adabiyot, mantiq, musiqa, fiqh kabi fanlardan chuqur bilimga ega bo'ldi. Zamondosh olimlarning fikricha, Ulug'bek, ayniqsa, riyoziyot va ilmi nujumda tengi yo'q olim bo'lib yetishdi.

Yillar o'tib, Mirzo Ulug'bek yoshi ulg'ayib, kamolga etdi. Padari buzrukvori Shohruh Mirzo unga Samarqand taxtini topshirgach, poytaxtda va boshqa shaharlarda masjidu madrasalar, xalq uchun zarur boshqa binolar qurdirdi.

Mirzo Ulug'bekning eng oliy orzusi Samarqandda rasadxona qurdirib, o'zi va boshqa olimlar bilan birga sayyoralar, yulduzlar harakatini o'rganish va ilmiy xulosalarini chiqarish edi.

Mirzo Ulug'bek 1428 yilda — o'ttiz to'rt yoshida rasadxona qurilishini boshlash haqida farmon berdi va qurilishning borishini o'zi nazorat qilib bordi. Ulkan tsilindr shaklidagi rasadxona ikki yil ichida qurildi. Unda o'ndan ortiq astronomik qurilma va asboblar o'rnatildi. Ulardan eng asosiysi radiusi 40,2 metrli qo'shaloq yoydan iborat kvadrant (sekstant deb nomlanuvchi burchak o'lchash asbobiga yaqin) qurilma hisoblanadi. Ichki devorda  osmon va er shari tasvirlandi, yulduzlar xaritasi ishlandi, tog'lar, dengizlar, mamlakatlar belgilandi.

Rasadxona ishga tushirilgach, davlat ishlaridan bo'sh paytlarida Mirzo Ulug'bek darxol shu joyga otlanardi. U ilmi nujumni o'rganuvchi safdoshlari bilan osmon jismlari harakati ustida ilmiy kuzatuvlar olib bordi. 1018 ta yulduz o'rganildi va bu yulduzlarning falakdagi o'rni belgilandi, ularning harakati mukammal jadvallarda qayd qilindi. Buning uchun Mirzo Ulug'bek nim-qorong'i rasadxonada qanchadan qancha tunlarni bedor o'tkazdi, uning pastki oshyonasida tubsiz falakka qaratilgan asbob va uskunalar yordamida ko'kka tikilib, samo sirlaridan voqif bo'ldi. Falakiyot sohasida olib borgan ana shu ko'p yillik ilmiy izlanishlari natijasi o'laroq, uning «Ziji jadidi Ko'ragoniy» nomli mashhur asari dunyoga keldi.

Mirzo Ulug'bekning rasadxona qurishi, falakiyot sirlarini o'rganishga ko'p olimlar va shogirdlarini jalb qilishi johil ulamolarga yoqmadi. Ular bu ishni kufr, islom diniga zid deb hisoblab, hokimiyatni egallagan Abdulatifni padari buzrukvori Mirzo Ulug'bekka qarshi qo'yishdi. Oqibatda u ellik to'rt yoshda, ayni kamolga etgan paytda o'ldirildi.

Shu bilan rasadxona faoliyati ham to'xtadi, Mirzo Ulug'bekga ilmi nujumni o'rganishda ko'maklashgan shogirdlar har joyga tarqalib ketishdi. Uning sevimli shogirdi Ali Qushchi ustoziga tegishli katta kutubxonani ishonchli joyga yashirdi. Mirzo Ulug'bek yozgan asarlardan, shu jumladan, «Ziji jadidi Ko'ragoniy»dan uch nusxadan olib, Turkiyada ilmiy faoliyatini davom ettirdi va 1474 yilda vafot etdi.

Evropalik olimlar Mirzo Ulug'bek rasadxonasi, u yozgan «Ziji jadidi Ko'ragoniy» asari haqidagi ma'lumotlar bilan XVII asrda tanishdilar. Ulug'bekning mazkur astronomiyaga oid mashxur asari turli tillarga tarjima qilindi, dorilfunun va rasadxonalarda o'rganildi.

Bu vaqtga kelib Ulug'bek rasadxonasi qarovsizlikdan nuray boshlagan edi. Sekin-asta rasadxona tuproqqa ko'milib, ko'zdan yo'qoldi.

Ushbu rasadxona Shayboniylar davri boshlarida ostida oltin ko'milgan degan fikrda buzdirilgan. Ammo hech nima chiqmagach, shu holatda qoldirilgan, degan farazlar ham tarqalgan edi. Ammo hayotining ko'p yillari Samarqandda kechgan atoqli yozuvchi Sadriddin Ayniy bu haqda boshqacha fikr bildirgan. «Agar rasadxona Shayboniylar davri boshlarida buzdirilgan bo'lsaydi, — deb yozadi Ayniy, — bu xabar Shayboniylarning dushmani bo'lgan Bobur Mirzo qalamidan qutulmas edi. Men ham rasadxona bir o'zbek xoni tomonidan ostida oltin ko'milgan gumoni bilan buzdirilganini yoshlik chog'larimda bir kitobda ko'rgan edim. Ammo xonning oti, u kitobning qaysi kitob ekanligi esimda qolmagan. Har xolda bu noma'qul harakatning qahramoni Shayboniylarning birinchi davrasida bo'lmasa kerak».

O'z xududlarini boshqa o'lkalar hisobiga kengaytirib, ularning boyliklarini talon-toroj qilishni ko'zlagan rus chorizmi bosqinchilik yo'li bilan 1865 yilda Toshkentni, uch yil o'tib Samarqandni bosib oldi. Shundan so'ng Samarqandning boy tarixi, jahonga mashhur arxitektura yodgorliklarini o'rganish uchun Rossiya va chet ellardan olimlar kela boshladilar. Ular orasida nomi boru, o'zi tuproq ostida yotgan Mirzo Ulug'bek rasadxonasini izlab topishni niyat qilganlar ham bor edi. Ammo ularning izlanishlari zoe ketdi, faqat arxeolog-qadimshunos Vasiliy Lavrent'evich Vyatkinga omad kulib boqdi. Bu haqdagi maqolalar va manbalarda Mirzo Ulug'bek rasadxonasining topilishi Vyatkin faoliyati bilan bog'liqligi e'tirof etilgan bo'lsa-da, uning tafsilotlari yoritilmagan edi.

Bundan bir necha oy muqaddam «Vostok svishe» jurnalidagi sharqshunos Valeriy Germanovning «Ob imenax zabytyx i ne ochen'» («Unutilgan va unchalik unutilmagan nomlar haqida») maqolasi e'tiborimni tortdi.

Muallif maqolada keltirgan ma'lumotlarga qaraganda, Mirzo Ulug'bek rasadxonasini izlaganlar orasida ikki chet el fuqarosi — britaniyalik A.Byorns, vengriyalik A.Vamberi ham bo'lgan. Ular Samarqandning qoq markazi — Registon maydonidagi Tillakori madrasasi qoshidagi masjid gumbazini ko'tarib turgan halqaning qulab tushgan bo'lagini rasadxona qoldiqlari deb hisoblaganlar. Ulardan keyin bu xatoni boshqa arxeologlar ham takrorlagan.

Rasadxona izlovchilar tomonidan Zaxiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» va Abu Toxirxo'janing «Samariya» asarlari o'rganilishi esa rasadxona izlarini boshqa tomonga burib yubordi. Mazkur asarlarda Mirzo Ulug'bek qurdirgan rasadxona joyi aniq tasvirlangan edi.

Shundan so'ng arxeolog-olim V.Stratonov Turkiston arxeologiya havaskorlari to'garagi yig'ilishida so'zga chiqib, Mirzo Bobur asaridagi ma'lumotlarga asoslanib, rasadxona Ulug'bek madrasasi yonida, degan avvalgi taxminlarni rad etdi. Shuningdek, u hamkasbi V.Nalivkinning bu haqdagi fikrlariga ham to'xtaldi.

Nalivkin rasadxona qurilgan joy masalasida juda ko'p mahalliy odamlar bilan gaplashgan. Ulardan eshitgan ma'lumotlarga tayanib, «Rasadxona shaharning hozirgi yerli aholi yashaydigan Siyob arig'i orqasida Obi Rahmat arig'ining Toshkentga olib boradigan eski aloqa — pochta yo'lining o'ng tomonidagi tepalik etagida joylashgan. Bu joy tepalik ko'rinishida bo'lib, ichi bo'shliq, tub joy odamlar tomonidan o'tkazilgan qazish ishlari izlari ko'rinib turibdi», deya ta'kidlagan.

Stratonov va Vyatkin, Nalivkinning mulohazalaridan kelib chiqib arxeologlar xuddi o'sha joyda qazish ishlarini boshlash zarurligini aytishdi. Ammo mahalliy aholi tomonidan tilga olingan bu joyning muqaddasligi ro'kach qilinib, qazish ishlariga kirishilmadi. O'sha atrofda yashovchilar esa bu yerdan o'z ehtiyojlari uchun pishiq g'isht qazib olishni davom ettirdilar, bu esa, rasadxona harobalari izlarining yo'qolib ketishiga olib keldi.

Keyinchalik sharqshunos olim V.Bartol'd sa'y-harakati va tashabbusi bilan o'rta va Sharqiy Osiyoni o'rganish bo'yicha Rus qo'mitasi tomonidan rasadxonani arxeologik tadqiq etish uchun 800 rubl ajratildi.

Rasadxonani topish uchun katta jonbozlik ko'rsatgan arxeolog Vasiliy Vyatkin bo'ldi. 1869 yilda Ettisuvda tug'ilgan Vyatkin Toshkentda o'qituvchilar seminariyasini bitirdi. O'sha yerda ozroq vaqt o'qituvchi bo'lib ishlab, Samarqandga keldi va umrining oxirigacha ilmiy faoliyatini shu qadim shaharda davom ettirdi. Arab, tojik va o'zbek tillarini mukammal bilgan Vyatkin Samarqand tarixini, uning moddiy-madaniyat yodgorliklarini o'rgandi, qadimiy qo'lyozmalarni yig'di. Ko'pgina tarixiy asarlarni rus tiliga tarjima qildi. Rus maktablari uchun o'zbek tili darsligini yozdi.

U ko'p kuch-g'ayrati va vaqtini Mirzo Ulug'bek rasadxonasini topishga sarfladi. Buning uchun turli hil zarur ma'lumotlarni erinmay yig'di, bir-biriga solishtirdi, tahlil qildi. U hamkasblari Stratonov, Nalivkin va Mixail Rostislavovning rasadxona qurilgan joy haqidagi fikrlarini ham hisobga olib, izlanishda davom etdi. Shunda Vyatkin XVII asrga oid bir vaqf hujjatiga duch keldi. Unda Mirzo Ulug'bek rasadxonasi bunyod etilgan joy tasvirlangan bo'lib, «Boburnoma» va «Samariya» asarlaridagi ma'lumotlarga aynan o'xshash edi.

Arxeolog endi hech ikkilanmay ishga kirishdi. Rus qo'mitasi tomonidan ajratilgan mablag'dan foydalanib, rasadxona o'rnini topish uchun qazuv ishlariga yosh arxeologlar va mahalliy aholini jalb qildi. Bu ish 1908-1909 yillarda olib borildi. Rasadxona qoldiqlari asta-sekin ko'zga tashlana boshladi. Qazish ishlari yakuniga yetib, tuproqdan to'la tozalangan rasadxona bor bo'yi-basti bilan namoyon bo'lganda Vyatkin xursand edi.

Mirzo Ulug'bek rasadxonasi harobalarining topilishi dunyo olimlari tomonidan XX asr boshidagi eng ajoyib arxeologik kashfiyot sifatida e'tirof etildi.

Istiqloldan keyin Mirzo Ulug'bek rasadxonasi yaxlit tarixiy majmua ko'rinishida qayta tiklandi. Rasadxonaning pastki oshyoni restavratsiya qilindi, uning yonidagi ayronomiya muzeyi kengaytirilib, yangi ma'lumotlar bilan boyitildi. Hozir mazkur tarixiy, qutlug' go'sha chet el va mamlakatimiz sayyohlari bilan gavjum sevimli joyga aylangan.